Cebel hava limanı amerikalıların xoşuna gəlib
Yaxın Şərqdə vəziyyətin gərginləşməsi fonunda ABŞ-ın Türkmənistana marağı artır. ABŞ dövlət katibinin müavini Kristofer Landau ilə Türkmənistanın xarici işlər naziri Rəşid Meredov arasında baş tutan telefon danışığı təkcə diplomatik təmasların intensivləşməsini deyil, həm də ABŞ-ın Türkmənistanın İranla həmsərhəd olan coğrafi mövqeyinə marağını göstərir ki, bu da onu ABŞ üçün regionda potensial əhəmiyyətli tərəfdaşa çevirir. Bu yaxınlıq, eləcə də enerji sahəsində əməkdaşlıq və regional sabitliyin təmin edilməsi üçün potensial imkanlar Vaşinqtonun artan marağının əsas amillərindəndir.
Ənənəvi olaraq neytrallığa sadiq qalan Türkmənistan ABŞ və Türkmənistanın yüksək rütbəli diplomatları Kristofer Landau və Rəşid Meredovun müzakirə etdiyi mürəkkəb geosiyasi vəziyyətdə təhlükəsizliyin və sabitliyin təmin edilməsində mühüm rol oynaya bilər. Türkmənistan Xarici İşlər Nazirliyinin məlumatına görə, telefon danışığı Amerika tərəfinin təşəbbüsü ilə baş tutub, tərəflər Türkmənistan və ABŞ arasında siyasi, ticarət-iqtisadi, sosial-mədəni və digər sahələrdə ikitərəfli tərəfdaşlığın uzunmüddətli müsbət təcrübəsini vurğulayıblar. “Xüsusən vurğulanıb ki, Türkmənistan BMT-də təmsil olunan dünya birliyi tərəfindən neytral statusu üç dəfə tanınmış dövlət kimi beynəlxalq məsələlərdə fəal və konstruktiv rol oynayır. Bu baxımdan, Türkmənistan tərəfi istənilən beynəlxalq problemin sülh yolu ilə həlli prinsiplərinə ciddi riayət edərək, Yaxın Şərqdə mövcud vəziyyətin geniş diapazonlu və diplomatik vasitələrdən istifadə etməklə həllində iştirak etməyə hazır olduğunu bildirib”, – Türkmənistan Xarici İşlər Nazirliyinin bəyanatında deyilir.
Üstəlik, Türkmənistan dolayısı ilə bir sıra Yaxın Şərq problemlərinin həllində iştirak edir. Xüsusən də Aşqabad xarici vətəndaşların İrandan çıxarılmasına köməklik göstərir. Xarici İşlər Nazirliyinin məlumatına görə, 50-yə yaxın dövlət Türkmənistandan yardım istəyib. Artıq ölkənin həm qurudan, həm də havadan keçid məntəqələri, eləcə də Aşqabad Beynəlxalq Hava Limanı Mərkəzi Asiya ölkələri, Rusiya, Koreya, BƏƏ, Səudiyyə Ərəbistanı, Oman, Bəhreyn, Qətər, Küveyt, Almaniya, İsveçrə, Danimarka, Böyük Britaniya və s.-dən 2000-dən çox vətəndaşı qəbul edib”, – Türkmənistan Xarici İşlər Nazirliyi qeyd edib.
İran Türkmənistan üçün təkcə qonşu dövlət deyil. İki ölkə arasında enerji, nəqliyyat və ticarət sahələrini əhatə edən sıx iqtisadi əlaqələr mövcuddur. İran Türkmənistan təbii qazının əsas idxalçısı və SWAP sxemi çərçivəsində üçüncü ölkələrə nəqli üçün tranzit ölkədir. İkitərəfli əməkdaşlıq, həmçinin Meri-Məşhəd elektrik ötürücü xəttinin tikintisi və Türkmənistandan İrana elektrik enerjisinin ixracı üzrə birgə layihə də daxil olmaqla, elektrik enerjisi sənayesində fəal şəkildə inkişaf edir. Nəqliyyat dəhlizlərindən əlavə Qumdağ-Etrek-İran sərhədi avtomobil yolu (242 km) tikilir. Sərhəd ticarət zonalarının və Türkmənistan-İran İşgüzar Şurasının yaradılmasına dair razılaşmalar, eləcə də 2026-2028-ci illər üçün ticarət-iqtisadi əlaqələrin intensivləşdirilməsinə dair razılaşdırılmış plan var. Xəzərin ehtiyatlarından istifadə sahəsində əməkdaşlıq fəal şəkildə aparılır.
ABŞ üçün Türkmənistan sadalanan ərazilərdə analoji strateji maraq kəsb edir ki, bu da Türkmənistan qazının Azərbaycan vasitəsilə Avropa bazarına tədarükünü təmin etmək üçün nəzərdə tutulan Transxəzər qaz kəməri layihəsinə dəstək barədə dəfələrlə bəyanatlarla təsdiqlənir. Xüsusilə, son bəyanatı ABŞ Dövlət Katibi Marko Rubio 2025-ci ilin mayında verib. Türkmənistan və ABŞ hərbi sahədə zəngin və mübahisəli əməkdaşlıq təcrübəsinə malikdir. Uzun müddət Aşqabad hava limanının ərazisində ABŞ ordusunun loqistika mərkəzi adlanan və ABŞ-ın başçılıq etdiyi koalisiyanın Əfqanıstandakı əməliyyatının hərbi və humanitar maraqları çərçivəsində fəaliyyət göstərib. Formal olaraq hakimiyyət, hətta Türkmənistanın birinci prezidenti Saparmurat Niyazovun dövründə də bitərəflik prinsipindən yan keçmək üçün Türkmənistan ərazisində xarici hərbi kontingentin olmasını “BMT-nin himayəsi altında əməliyyat” çərçivəsində elan edirdi. Türkmənistan hakimiyyətinin icazəsi olmadan sərhədi keçməyə və hətta təyyarələrin təcili enişinə icazə verilmir.
Əfqanıstanda fəal hərəkətlər səngidiyindən, Türkmənistan paytaxt hava limanında faktiki olaraq hərbi baza olan logistika mərkəzinin işini ləngidib. Sonradan keçmiş sovet hərbi aerodromunun Meri-2-də belə bir mərkəzin yerləşdirilməsi ilə bağlı Amerika tərəfinin müraciətləri ilə bağlı əsassız şayiələr yayılıb. Amma ABŞ-ın bu ilin may ayında hava limanından aktiv istifadəsi ilə bağlı heç bir məlumat yoxdur. Türkmənistanın qərbində Cebel qəsəbəsində böyük hərəkətlilik diqqəti cəlb edir. Cebel 10 min nəfərə yaxın əhalisi olan şəhər tipli qəsəbədir. Cebeldən 20 km aralıda Balkanabadın (keçmiş Nebitdağ, Türkmən neftçilərinin paytaxtı) iri regional mərkəzidir, öz hava limanı yenidənqurma tələb edir və şəhər daxilində yerləşir.
Tikinti Əbu-Dabi İnkişaf Fondunun (ADFD) 367 milyon BƏƏ dirhəm (100 milyon dollar) məbləğində krediti hesabına maliyyələşdirilib və birdən-birə iki saziş imzalanıb – birincisi Cebeldə hava limanının tikintisi üçün 275 milyon BƏƏ dirhəminin ayrılmasını nəzərdə tutur, ikincisi isə elektrik enerjisi zavodunun inkişafı məqsədi daşıyır. 92 milyon BƏƏ dirhəmi (25 milyon dollardan bir qədər çox) dəyərində 10 meqavat. Bu barədə “Arabian Business” məlumat yayıb. Hava limanının tikintisinə 2021-ci ildə başlanılıb və 2025-ci ilin mayında göyərtəsində Türkmənistan lideri Qurbanqulu Berdiməhəmmədovun olduğu prezident təyyarəsinin enişinin dünyaya nümayişi ilə başa çatdırılıb.
Cebelin yaxınlığında duzlu su ilə kiçik bir göl və yerli kurort istisna olmaqla, heç bir əhəmiyyətli obyekt yoxdur. Keçmiş sovet hərbi aerodromunun yerində tikilmiş, 3200 m uçuş-enmə zolağı və bütün naviqasiya infrastrukturu olan hava limanının yerləşməsi yaxın ölkələrdən birində əməliyyatlar zamanı hərbi təyyarələrin təcili enişi üçün aerodromun ehtiyacları üçün çox uyğundur. Bununla belə, Aşqabadın da ABŞ-a təqdim edəcəyi bir şey var.
Prezident Donald Trampın vizaların verilməsinə nəzarəti gücləndirmək məqsədilə bir sıra ölkələrin vətəndaşlarının ABŞ-a girişini məhdudlaşdıran fərmanından sonra Türkmənistan da viza rejiminin sərtləşdirilməsinə məruz qalan ölkələr sırasında olub. Türkmənistan vətəndaşlarına indi B-1 (işgüzar səfərlər), B-2 (turizm, müalicə, şəxsi məqsədlər), B-1 / B-2, F (ali təhsil müəssisələrinin tələbələri), M (qeyri-akademik müəssisələrin tələbələri) və J (mübadilə proqramları) kateqoriyalı vizaların verilməsindən imtina ediləcək. Əslində, Türkmənistan vətəndaşları ABŞ-a yalnız investor, Amerika vətəndaşlarının ailə üzvləri və ya tranzit yolu ilə daxil ola bilərlər. Türkmənistan Xarici İşlər Nazirliyi bu qərardan narahatlığını bildirib və bunu tələsik adlandırıb.
V.VƏLİYEV
